De eenzaamste mens

Guillaume van den Berg ♦ september 4, 2014 ♦ Leave Your Comment

Plof. Mijn nichtje dacht nog dat iemand een matras van één van de hoogste verdiepingen van de studentenflat had gegooid, maar ik kon haar, vergezeld van het geluid van aanstormende politie- en ambulancesirenes, uit de droom helpen. Er had weer eens iemand zelfmoord gepleegd door naar beneden te springen. Gezien het feit dat er al gauw een laken over het lichaam werd gelegd en de boel werd afgezet, was al gauw duidelijk dat de persoon in kwestie dood was.

Het is iedere keer weer een schok wanneer iemand zelfmoord heeft gepleegd. Of het nu iemand uit de naaste omgeving is, of een beroemd acteur als Robin Williams, gevoelens van ongeloof en verdriet overheersen. Robin Williams! De man met de vriendelijkste mimiek ter wereld. De prachtige Mrs. Doubtfire, de aardigste leraar ter wereld uit ‘Dead poets society’ of de sympathieke arts uit ‘Awakenings’. Stuk voor stuk prachtfilms en zo’n fantastische acteur pleegt zelfmoord. Hoe is het mogelijk!

Specialisten op het gebied van zelfmoord haasten zich in het geval er weer eens uitleg moet worden gegeven dat zo’n vijftien procent van de Nederlanders aan vormen van depressiviteit lijdt en dat ernstige depressiviteit tot doodsverlangen kan leiden. Zelfmoord of een zelfmoordpoging is dus gewoon een resultaat van ziekte. Onzin natuurlijk, dat wil zeggen: het is gedeeltelijke onzin.

Natuurlijk is het zo dat de ene mens altijd een zonnige kijk op de werkelijkheid heeft en dat een ander het altijd somber inziet. Natuurlijk is het zo dat sommige mensen psychiatrische klachten hebben die zo ernstig zijn, dat het leven onleefbaar wordt. De persoon ervaart het leven als verschrikkelijk, iedere dag is een hel en dus ziet deze mens maar één mogelijkheid: eruit stappen.

Dat gezegd zijnde, is er natuurlijk veel meer aan de hand. De Franse socioloog Emile Durkheim was één van de eerste wetenschappers die zich met het verschijnsel zelfmoord bezighield. Eén van zijn conclusies was – we praten over eind 19^e, begin 20^e eeuw- dat zelfmoord in protestantse kring veel vaker voorkwam dan in katholieke kring. Durkheims voorzichtige conclusie was, dat dat kwam omdat een protestant een groter eigen verantwoordelijkheidsgevoel had of ervaarde, en dat een katholiek zich meer in een gemeenschap opgenomen voelde. De protestant, met zijn sterke rechtstreekse relatie tot God, was kortom eenzamer dan de katholiek. Durkheim signaleerde dus dat er maatschappelijke factoren waren die konden bijdragen aan een doodsverlangen.  

In de jaren ’70 van de vorige eeuw was het bon-ton om van alles de maatschappij de schuld te geven. Het kwam allemaal door de politiek. Of, zo werd beweerd, mensen werden geïndoctrineerd door kerk, staat en kapitaal. Ze waren geconditioneerd. Dat laatste wisten ze zelf nog niet maar met hulp van wetenschappers, kritiese leraren, buurthuismedewerkers en ander volk moesten vooral omstandigheden veranderd worden en meer bewustzijn gecreëerd. Alles zou goed komen. Een wereld van gelijkheid lag in het verschiet. Wie psychiatrische problemen had, hoorde eigenlijk niet in een inrichting plaats. Natuurlijk, hij of zij moest geholpen worden maar die pillen waren eigenlijk onzin. In een psychiatrische inrichting in  Den Dolder leefden patiënten en verplegers onder leiding van een zekere dokter Carel Muller als gelijken onder elkaar. Het werd er een puinhoop en de inrichting werd gesloten.

Nu leven we in een tijd waarin alles zo’n beetje aan jezelf te wijten is. Succes is de maatgevende factor en het hebben van succes is vooral het resultaat van eigen inzet. Werkloosheid – het kan iedereen overkomen maar als je werkloos blijft heb je eigenlijk niet goed je best gedaan. Schulden? Natuurlijk ligt dat aan jezelf. Had je maar niet meer moeten uitgeven dan er binnenkwam. Ziekte is natuurlijk een wat controversiëler onderwerp, maar ook hier ligt het toch ook aan jezelf. Nee, niet de ziekte zelf, dat is net zoiets als werkloosheid en kan iedereen overkomen. Waar het om gaat is dat ziekte een verschijnsel is dat overwonnen moet worden. Het gaat om de uitdaging. Legio zijn de verhalen over de gevechten tegen kanker en hoe de ziekte overwonnen werd. Tja, en als de ziekte toch echt terminaal blijkt, gaat het nog steeds om het gevecht. Je weet maar nooit of-ie toch niet overwonnen kan worden met wilskracht of bietensap.

Komen we weer terug op het onderwerp zelfmoord, dan gaat het vandaag de dag dus niet, of te weinig, over het feit dat iemand door externe factoren tot wanhoop kan worden gedreven. Laten we nog een stapje verder gaan. Kun je stellen, dat externe factoren mensen een dusdanig ellendig leven bezorgen of bezorgd hebben, dat er een keuze bestaat tussen de dood of een ellendig leven? Met andere woorden: een keuze voor de dood betekent geen zorgen meer.

In de meidagen van het jaar 1940, ten tijde van de inval van de Duitsers, was er slechts een handjevol mensen dat zelfmoord pleegde. Onder hen de schrijver Menno ter Braak. Ter Braak was een uitgesproken criticus van het nationaal-socialisme en hij kon dus gevoeglijk aannemen dat hij in een door de Duitsers bezet Nederland met grote problemen te maken zou krijgen. Hij koos dus voor het niet-hebben van grote problemen. Nog een stapje verder: stel nu eens dat veel joden in die dagen zelfmoord hadden gepleegd. Zouden ze – hoe morbide die vraag ook is – vanuit historisch perspectief gelijk hebben gehad? De keuze voor de dood zou de meesten van hen behoed hebben voor vervolging, uitbuiting, honger, ziekte en een ellendige dood in een concentratiekamp. Wat wij met de kennis van nu ook mogen beweren, de meeste joden wisten in de meidagen van 1940 echter nog niet precies welke ellende zij tegemoet zouden gaan. Maar stel nu eens dat zij dat wel wisten of voorvoelden, zou een massale zelfmoord dan gerechtvaardigd zijn? Natuurlijk, het nazisme bestrijden was de andere optie, maar als individu heb je niet altijd de keus, en ieder mens zit anders in elkaar. Zo heeft de één meer vechtlust dan de ander. Dat verklaart tevens waarom de één toch door wilde leven, en de ander zich tegen de omheining van het concentratiekamp met prikkeldraad van 220 volt wierp.

Terug naar 2014. Waarom zou iemand, met uitzondering van diegenen die al sinds hun jonge jaren ernstig last hebben van psychisch of lichamelijk lijden, zelfmoord willen plegen? Legio zijn de signalen van specialisten en wetenschappers die er op wijzen dat sociale en economische zekerheid wel degelijk een voorwaarde zijn voor een tamelijk gelukkig bestaan.

‘Bij mensen die onzeker zijn over hun inkomen, zorgt stress voor een minder goede werking van de frontale hersenschors,’ schrijft neurowetenschapper Jeroen van Baar in NRC Handelsblad van zaterdag 30 augustus. De Vlaamse psychotherapeut Paul Verhaeghe deed onderzoek naar ernstige depressies. Hij verwachtte veel verhalen over klassieke neurosen, maar hij constateerde: ‘Deze mensen hadden vooral klachten over dingen die te maken hadden met werk en economie. Mensen kampten met ernstige schulden, met werkloosheid, met overmatige stress, met enorme competitie in hun bedrijf.’(Tijd, bijlage bij Trouw, 7 juni 2014)

Maar, zoals eerder betoogd, succes is heden ten dage de maatgevende factor. Wie geen succes heeft, heeft dat vooral aan zichzelf te wijten. Sterker nog, we leven in een cultuur die vooral mensen die het minder hebben opjaagt en ze bij wijze van spreken een schuldgevoel geeft. Wie werkloos is en van een uitkering van het UWV gebruik maakt, moet vooral geen fouten maken. Een kennis van schrijver dezes, die een uitkering genoot, maar parttime ging werken, gaf braaf het aantal gewerkte uren op aan het UWV. Het totaal aantal gewerkte uren kwam overeen met het aantal gewerkte uren dat de werkgever had opgegeven. Echter, de dagen en tijdstippen klopten niet helemaal vanwege een misverstand. De vrouw kreeg een boete van 400 euro opgelegd, een brief met uitleg van de werkgever mocht niet baten. De schrijver van dit artikel kreeg ooit te maken met acute stopzetting van zijn uitkering omdat hij zo braaf was kleinere, onregelmatige inkomsten uit free-lance activiteiten op te geven. Slechts met de grootste moeite en via allerlei omwegen kon de uitkering weer worden hersteld. Het zijn slechts kleine voorbeelden van een stalinistische bureaucratie en of het nu om het UWV gaat, de belastingen of de administratie van een woningbouwvereniging, wie het even minder heeft moet oppassen dat hij of zij niet langzaam maar zeker wordt fijngemalen.

Vooral mensen die te goeder trouw zijn, het redelijk voor elkaar hadden maar in minder fortuinlijke omstandigheden terecht zijn gekomen, kunnen in een gevaarlijke spiraal naar beneden geraken. Natuurlijk zal de één psychisch méér kracht hebben dan de ander, maar het argument blijft overeind: externe factoren kunnen tot doodsverlangen leiden.

Blijft over de vraag wat daar aan is te doen.  Voor zover het de overheid betreft, zou die er door politici op gewezen moeten worden dat die negatief gezinde opjaagcultuur gestopt moet worden. Natuurlijk, wie een uitkering geniet mag gecontroleerd worden. Maar ga wel uit van het feit dat het overgrote deel van de mensen te goeder trouw is. En wanneer bijvoorbeeld woningbouwverenigingen mensen al direct op de hielen gaan zitten wanneer ze niet snel genoeg de huur betalen, mogen ze zichzelf ook de vraag stellen of ze wel snel genoeg zijn met het oplossen van problemen aan de woningen. Dat laatste is meestal niet het geval.
Nog een voorbeeld. De overheid probeert terecht het gevaar van terrorisme in te dammen. Tegen idioten die bommen willen gooien of aanslagen plegen moet de maatschappij beschermd worden. Maar om allerlei mensen, meest familieleden van verdachten, dan ook maar meteen een uitkering af te pakken, gaat te ver. Immers, wat is het perspectief van een niet-westerse allochtone jongere, die ziet dat zijn vader zich kapot werkt voor een inkomen van, pakweg, 1600 euro schoon in de maand? Ja, hij moet ook schoonmaker worden en zich koest houden, dat willen we. Maar dat hij dat zelf niet wil, is zeer verklaarbaar. Criminaliteit ligt op de loer, of, avontuur, een doel in het leven, houvast, de jihad. Waar is dan die coach of door de wol geverfde leraar die de jongere een vak leert en een perspectief biedt?

De overheid de schuld geven van de toename van het aantal zelfmoorden is natuurlijk onzin, maar diezelfde overheid zou wel wat kunnen doen aan opjaagculturen en stalinistische bureaucratieën (bijvoorbeeld die van het huidige UWV).  

Tot slot de belangrijkste vraag: wat kan het individu doen dat – bijvoorbeeld – terecht is gekomen in een negatieve spiraal van werkloosheid, schulden en depressiviteit? Vele suggesties zijn mogelijk, maar kernwoorden hier zijn toch acceptatie en aanpassing. Acceptatie van de situatie als zodanig, en niet zwelgen in een gevoel van  zelfmedelijden of de gedachte ‘waarom ik?’ Aanpassing is vervolgens het allerbelangrijkste. Wie zich aanpast aan de nieuwe, vaak ongunstiger situatie en de hoop niet opgeeft doet meer dan hij kan. Zo bezien is degene die z’n huis uit is gezet en op straat rondzwerft sterker dan degene die naar de bovenste verdieping van een flat gaat om daar vanaf te springen. Een beetje moed is er wel voor nodig om die laatste sprong te maken, maar dan is het ook afgelopen. En voor de zwerver geldt dat het misschien toch nog een keer goed komt, ook al ontbreekt het hem aan de (geestelijke) energie. Daar heeft hij dus wel hulp bij nodig.